СЫРДОН

Гæтæджы фырт гæды Сырдон. «Арвы хин æмæ зæххы кæлæн», «Нарты фыдбылыз» æмæ цынæ хуызы рахоны кадæггæнæг Сырдоны. Æдзухдæр ныхмæвæрд у Нарты гуыппырсартæм, сæ куырыхонтæм, Шекспиры драмæты быдзæу сæйраг архайджытæн сæ аиппытæ куыд гом кæны, ахæм хæстæ æххæст кæны Нарты кадджыты Сырдон дæр. Фæлæ хатт æгæр карз æмæ æвирхъау вæййынц йæ фыдбылызтæ Нартæн, æмæ йæм æгъатыр разынынц уыдон дæр. Сырдон Хæмыцы хъуг адавта, Нарты æмбырдмæ йæм хонынмæ куы æрбацыд æмæ йын кæй нæ куымдта, уый тыххæй йæ кæй рацæфтæ кодта, уый фыдæнæн. Хæмыц бавдæлд æмæ йын йæ гадзайы фæрцы хидыхъусы зæххы бын йæ сусæг хæдзар ссардта. Сырдон уым нæ уыд. Йæ бинонтæ фæтарстысты, ай та цавæр бæллæх у, цæмæй нæ ссардта. Хæмыц агæй систа йæ хъуджы дзидзатæ, йæхæдæг хæдзары дуæрттæ фидар æрæхгæдта, аргæвста бинонты æмæ сæ фыцгæ аджы ныккалдта. Сырдон йæ Хуыцауы цæф куы базыдта, уæд исдугмæ сæццæйæ аззад; уый фæстæ йæ бинонты стæгдар агæй систа æмæ йæ хистæр фырты цонджы стджытæй фæндыр сарæзта, иннæ лæппуйы зæрдæйы тæгтæй фæндырæн скодта дыууадæс тæны, æрбадти йæ хъæбулты стæгдары цур æмæ цæгъдын байдыдта:

«Мæ лæппутæ, мæнæн уын мæ бон хæрнæг кæнын нæ бауыдзæн, фæлæ мын уæ иу хуынди Къонагæ. Къонагæ, марды фæлдисинагæй къонайыл цы бавæрой, уымæй ды рухсы бад!»

Стæй та ныццæгъды æмæ зæгъы:

«Ме 'ннæ лæппу — Уæрагæ, марды фæлдисинагæй уæрагыл цы æрывæрой, уымæй ды рухсы бад!»

Стæй та ныццæгъды:

«Ме 'ртыккаг лæппу — Фуагæ, марды фæлдисинагæй фу цæуыл бакæной, уымæй ды рухсы бад!»

Йæ фæсдуар уæрм уыди — стæгдар уым ныккалдта, йæхæдæг йæ фæндыр райста æмæ рацыд Нартмæ. Ныхасы йæ ныццагъта æмæ йемæ ныззарыд:

«Нарт, ай уын мæ лæвар, æмæ мæ уемæ цæрын бауадзут!»

Нарт уыцы фæндыр райстой æмæ кæрæдзийæн загътой: «Иууыл цагъды куы фæуæм, уæддæр ацы фæндырæн ма уæд фесæфæн. Уый чи цæгъда æмæ мах ном чи мыса, уый уыдзæн нæхион!»

Афтæ фæзынд фæндыр. Фæндыр фæзынд Сырдоны, адæймаджы трагедийæ. «Трагедийæ равзæрди музыкæ! Уый у стыр хъуыдыдзинад Нарты кадджыты» — фыссы Нигер. Уый у Сырдоны стырдæр сгуыхт. Уый йæ æвæры Нарты кадджыты хъæбатырты фарсмæ.

Сырдон у суадæтты, ома дзыхдоны бардуаг Гæтæджы æмæ Æхсæртæггаты мад Донбеттыры чызг Дзерассæйы фырт. Сæвзæрд Дзерассæйы æвæндонæй, Гæтæджы тыхмийæ. Сырдон зыдта æппæт дæр, цы уыди æмæ цы уыдзæн, уыдæттæ. Нартимæ нæ фидыдта, цыдис сыл сайдæй, æмæ йæ сæхуыддæг дæр сайдтой, фæлæ йæ уарзгæ дæр бирæ кодтой. Фарстой йæ зондæй дæр.

Фаутæ хæссаг æмæ æлхыскъ ныхасгæнаг уыд, æмæ йын уыцы миниуæгæн дæр нæ быхстой. Мæнæ куыд зæгъы иу кадæг: «Нарт иумæйаг æмбырддон хæдзар арæзтой æмæ йыл фæцархайдтой афæдзæй-афæдзмæ, цæмæй йæм Сырдон фау ма æрхастаид, уый тыххæй».

Сырдон Нарты кадджыты Уырызмæг æмæ Сатанайау цæры кæрæй-кæронмæ. Архайы бирæ кадджыты, йæхицæн дзы ис сæрмагонд цикл. Уым æй Нартæ æфхæрынц, сайынц, мæнгардæй йыл разилынц, фæлæ сыл уæддæр йæхæдæг фæуæлахиз вæййы. Сæ зындгонд адæмæй, Уырызмæджы йеддæмæ, æфхæрд кæмæй нæ зоны, ахæм нæй. Йæхæдæг дæр æрмæст уымæй аргъуц кæны, нымайы йæ. Борæтæ йæ амарынвæнд куы скæнынц, уæд æм Сырдон йæхи хонæг акæны æмæ Уырызмæгæн дæлгоммæ ныхасæй бамбарын кæны Борæты фыдвæнд. Борæтæ, дам, куывд кæнынц се 'рдамонгæ хæдзары æмæ дæ хонынц. Кæд дæ фæнды — рацу, кæд дæ нæ фæнды — ма рацу.

Сырдон мæлгæ дæр акæны, æмæ куы марди, уæд Нартæн ныффæдзæхста, адæмы хъæр кæм хъусон æмæ фосы уасын кæдæм хъуыса, уым мæ ма бавæрут, зæгъгæ. Уыдон æй фыддæрадæн бавæрдтой сæ Ныхасы æмæ-иу кæрæдзимæ куы рамæсты сты, уæд-иу сæ иу иннæйы фæлдыста Сырдонæн.

Уæд Нарты адæм загътой: «Амæн нын йе 'гасæй йæ мард ноджы диссагдæр куы у æмæ нын фыддæрæн куы фæци: цæй, æмæ йæ скъахæм æмæ йæ фурды баппарæм». Афтæ бакодтой. Сырдон уыдис Донбеттыры хæрæфырт, æмæ фурды куы бахауд, уæд райгас ис æмæ ссыд Нарты Ныхасмæ. Æмæ та сæ сайын райдыдта, фыдмитæ сын кодта. Уый зондæй фæныхмæ сты Хуыцауимæ дæр æмæ, цæмæй сæ быцæу цырендæр кæна, ууыл архайы карзæй. «Цагъды фæуат, Нартæ, — загъта сын Сырдон, — кæд искуы ис (ома, Хуыцау), уæд ын кувгæ мауал кæнут. Стæй уæ дуæрттæ бæрзонд саразут, цæмæй уæ сæртæ гуыбыр ма кæнат, на 'мæ мæнæн кувынц, зæгъгæ, зæгъдзæн. Афтæ куы бакæнат, уæд уæ йæхæдæг агурдзæн». Æмæ уый фыдæй се сæфт æрцыд. Семæ Сырдон дæр йæхи къахт ингæнмæ ныххызт удыгасæй.

Сырдоны æнгæс фæлгонцтæ ис иннæ адæмты фольклорты дæр. Сæ зындгонддæр — Ходжа Насреддин. Уыдон дæр сты рæстдзинадыл тохгæнджытæ, сæ сайæн митæ адæмæн хæссынц æхсызгондзинад æмæ афтæ дарддæр. Фæлæ ирон адæм Сырдонæн цы эпикон фæлгонц сарæзтой, цы миниуджытæ йын радтой, йæ хорз æмæ йе 'взæрдзинад дæр куыд карз сты, уымæй йын æмбал нæй.

кæс «АРВЫ ДУАР»-Ы СÆРГÆНДТÆ